سنگ کلیه:علائم، درمان و دفع

تاریخ 25 آبان 1402

سنگ کلیه نتیجه انباشته شدن مواد معدنی محلول در لایه پوششی داخلی کلیه‌ها است. سنگ کلیه معمولاً از اگزالات کلسیم تشکیل می‌شود، البته رسوبات ادراری از ترکیب‌های دیگری نیز به وجود می‌آید. سنگ کلیه گاهی کوچک است و بدون آن که بیمار متوجه شود از مجرای ادرار دفع می‌شود، البته دفع سنگ کلیه گاهی بسیار دردناک است. باقی ماندن سنگ کلیه در بدن عوارض متعددی را در پی دارد که از آن جمله می‌توان به انسداد حالب، یعنی مسدود شدن مجرای خروج ادرار از بدن، اشاره کرد.

انواع سنگ کلیه

---

پزشکان سنگ‌های کلیه را به چهار گروه تقسیم‌بندی می‌کنند، اطلاع از نوع سنگ کلیه بسیار مهم است، چون درمان مناسب با توجه به نوع سنگ توصیه می‌شود. انواع سنگ کلیه عبارت است از:

• سنگ‌های کلسیمی: سنگ کلسیمی شایع‌ترین نوع سنگ کلیه است. حتی خوردن غذاهای غنی از اگزالات، مانند ریواس یا زیاده‌روی در مصرف ویتامین دی خطر تشکیل سنگ کلیه کلسیمی را افزایش می‌دهد. اگر آب کافی نمی‌نوشید یا به شدت عرق می‌کنید و مایعات از دست رفته بدن را جایگزین نمی‌کنید، مستعد ابتلا به سنگ کلیه کلسیمی هستید.
• سنگ سیستینی: سنگ سیستینی نادرترین نوع سنگ کلیه است. اگر یک بار سنگ سیستینی ایجاد شود، احتمال تشکیل مجدد سنگ وجود دارد. وراثت یکی از عامل‌های خطر تشکیل سنگ کلیه سیستینی از والدینی است که هر دو به نوع یکسانی از اختلال ژنتیک مبتلا هستند.
• سنگ استوویت: عفونت، به ویژه عفونت مجاری ادراری علت ایجاد سنگ کلیه استوویتی است.
• سنگ اوریک اسید: اگر در طول روز به اندازه کافی مایعات ننوشید یا بعد از یک تمرین ورزشی سنگین یا کار سخت به شدت عرق کنید، مستعد ابتلا به سنگ کلیه اوریک اسیدی خواهید بود. هرچند بسیاری به سودمندی رژیم‌های لاغری سرشار از پروتئین باور دارند، اما مصرف مقادیر زیاد پروتئین به تشکیل سنگ کلیه دامن می‌زند.

علت‌ها

---

کاهش حجم ادرار و خطر سنگ کلیه

یکی از عوامل خطر مهم برای ابتلا به سنگ کلیه، کاهش مداوم حجم ادرار است که ممکن است ناشی از کمبود مداوم آب در بدن باشد. این کاهش می‌تواند ناشی از ورزش یا فعالیت‌های سنگین، زندگی در مناطق گرمسیر یا نادرست مصرف مایعات باشد. وقتی حجم ادرار کاهش پیدا می‌کند، ادرار غلیظ و تیره می‌شود. این موضوع باعث می‌شود که مقدار کافی آب برای نگهداری نمک‌ها در حالت محلول در ادرار فراهم نباشد. افزایش مصرف مایعات می‌تواند نمک‌های موجود در ادرار را رقیق کرده و خطر تشکیل سنگ کلیه را کاهش دهد.

عوارض روده‌ای و خطر سنگ کلیه

افرادی که دچار بیماری‌های روده‌ای مانند کرون یا کولیت زخمی هستند یا جراحی‌هایی مانند بای‌پس معده انجام داده‌اند، با خطر ابتلا به سنگ کلیه‌های اگزالات کلسیم روبرو هستند. اسهال می‌تواند منجر به از دست دادن مقدار زیادی از آب و مایعات بدن شود و باعث کاهش حجم ادرار شود. این موضوع ممکن است باعث جذب بیشتر اگزالات از روده شود و منجر به افزایش غلظت اگزالات در ادرار شود. کاهش حجم ادرار و افزایش غلظت اگزالات در ادرار، شرایط مناسبی را برای تشکیل سنگ کلیه اگزالات کلسیم فراهم می‌کند.

تأثیر عوامل مختلف بر تشکیل سنگ کلیه

سنگ کلیه یکی از مشکلات پزشکی شایع است که ممکن است به دلیل عوامل مختلفی ایجاد شود. در این مقاله به بررسی برخی از عوامل خطر تشکیل سنگ کلیه پرداخته شده است.

چاقی و تشکیل سنگ کلیه

یکی از عوامل خطر تشکیل سنگ کلیه، چاقی است. چاقی باعث تغییر سطح اسیدیته‌ی ادرار می‌شود و می‌تواند موجب ایجاد سنگ کلیه شود. بنابراین، کاهش وزن و حفظ وزن سالم می‌تواند به عنوان یک راهکار پیشگیری از تشکیل سنگ کلیه مورد استفاده قرار گیرد.

عوارض مختلف و تشکیل سنگ کلیه

ابتلا به بعضی عوارض مختلف می‌تواند خطر تشکیل سنگ کلیه را افزایش دهد. به عنوان مثال، رشد غیرعادی یک یا چند عدد از غدد پاراتیروئیدی که متابولیسم کلسیم را کنترل می‌کنند، باعث بالا رفتن میزان کلسیم در خون و ادرار می‌شود. در نتیجه، می‌تواند سنگ کلیه ایجاد شود. عارضه دیگری که می‌تواند خطر تشکیل سنگ کلیه را افزایش دهد، اسیدوز توبولی دیستال کلیه است که در اثر آن، اسید در بدن جمع می‌شود و احتمال تشکیل سنگ‌های کلیه کلسیم فسفات را افزایش می‌دهد.

مصرف دارو و تشکیل سنگ کلیه

مصرف بعضی داروها و مکمل‌های ویتامین ث و کلسیم نیز می‌تواند خطر ایجاد سنگ کلیه را بالاتر ببرد. بنابراین، حتماً باید به پزشک معالج خود اطلاع داده شود که هر چهار داروها و مکمل‌های مصرفی خود را بداند. البته، مصرف داروها را باید تنها با دستور پزشک قطع کرد.

سابقه خانوادگی و تشکیل سنگ کلیه

افرادی که نزدیکانشان، برای مثال والدین یا خواهر و برادرشان، سنگ کلیه داشته‌اند، بیشتر مستعد ابتلا به سنگ کلیه هستند. بنابراین، اگر سابقه خانوادگی از ابتلا به سنگ کلیه وجود دارد، باید از روش‌های پیشگیری مناسب استفاده کرد.

افراد مستعد سنگ کلیه

---

سنگ کلیه در میان مردان از زنان شایع‌تر است و اکثر بیماران دچار این مشکل در بازه سنی 30 تا 50 سال قرار دارند. سابقه خانوادگی ابتلا به سنگ کلیه احتمال ایجاد سنگ کلیه را افزایش می‌دهد و اگر بیمار توصیه‌های پیشگیرانه را رعایت نکند، سابقه داشتن سنگ کلیه نیز احتمال ایجاد سنگ کلیه و سنگ‌ساز شدن کلیه در آینده را افزایش می‌دهد.

برخی داروها می‌توانند احتمال تشکیل سنگ کلیه را افزایش دهند. به عنوان مثال، مصرف توپیرامات (توپوماکس)، که معمولاً برای درمان تشنج و سردردهای میگرنی تجویز می‌شود، احتمال ایجاد سنگ کلیه را بالاتر می‌برد. همچنین، مصرف طولانی مدت ویتامین د و مکمل‌های کلسیم نیز می‌تواند غلظت کلسیم را بالا ببرد و در نهایت منجر به تشکیل سنگ کلیه شود.

عوامل دیگری نیز می‌توانند خطر ابتلا به سنگ کلیه را افزایش دهند، از جمله رژیم غذایی با پروتئین و سدیم بالا و کلسیم پایین، سبک زندگی بدون تحرک، چاقی، فشار خون بالا و برخی بیماری‌های التهابی روده، اسهال مزمن و عوارض جراحی بای‌پس معده که بر نحوه جذب کلسیم در بدن اثر می‌گذارند.

تشخیص سنگ کلیه

---

آزمایش‌های متعددی به منظور بررسی وجود سنگ کلیه انجام می‌شود. پزشک درد کولیکی (درد کشاله ران) و کمر درد ناشی از سنگ کلیه را حین معاینه بالینی تشخیص می‌دهد، این موارد غالباً نشانه سنگ کلیه است. وجود خون و عفونت در ادرار با انجام آزمایش ادرار مشخص می‌شود. آزمایش خون به منظور تشخیص ابتلا به بیماری‌های مرتبط با سنگ کلیه و تایید تشخیص اولیه کاربرد دارد.

سی تی اسکن شکم یکی از آزمایش‌های تشخیص سنگ کلیه است که وجود سنگ را در حالب، مثانه و کلیه‌ها، بزرگی و محل دقیق سنگ، انسداد و وضعیت‌ اندام‌های این ناحیه مانند آپاندیس، آئورت و پانکراس (لوزالمعده) را با قطعیت مشخص می‌کند. سونوگرافی نیز از قدرت تشخیصی بالایی برخوردار است و بسیاری از عوارض ناشی از سنگ کلیه را مشخص می‌کند. بانوان باردار باید به جای سی تی اسکن سونوگرافی انجام دهند تا در معرض تشعشع قرار نگیرند. رادیولوژی معمولی پس از تشخیص سنگ کلیه انجام می‌شود تا پیشروی سنگ در سیستم دفع ادرار ردیابی شود.

درمان سنگ کلیه

---

دارو

سودمندی بعضی داروها در کمک به دفع سنگ کلیه به اثبات رسیده است. متداول‌ترین دارویی که برای درمان سنگ کلیه تجویز می‌شود تامسولوسین (فلوماکس) است که با شل کردن حالب دفع سنگ را آسان‌تر می‌کند. داروی مسکن و ضدتهوع نیز در مدت انتظار برای دفع سنگ کلیه تجویز می‌شود.

جراحی

گاهی اوقات لازم است که برای خارج کردن سنگ از حالب یا کلیه جراحی انجام شود. جراحی سنگ کلیه در شرایط زیر ضرورت می‌یابد:

• چنانچه سنگ دفع نشود.
• اگر بیمار نتواند درد را تا زمان دفع تحمل کند.
• اگر سنگ عملکرد کلیه را مختل کرده باشد. اگر سنگ‌ها کوچک باشند و باعث درد یا عفونت نشوند، جراحی لازم نیست. با این حال برخی بیماران به دلیل ترس از دفع ناگهانی و واهمه از تحمل درد شدید ترجیح می‌دهند همین سنگ‌های کوچک را خارج کنند.

در ادامه جراحی‌های متداولی را که برای خارج کردن سنگ از کلیه یا حالب انجام می‌شود، توضیح می‌دهیم.

لیتوتریپسی (سنگ شکنی) شاک ویو (SWL)

سنگ‌شکنی شاک‌ویو (SWL) با هدف درمان سنگ کلیه و حالب انجام می‌شود. امواج شوکی با توجه به تصاویر سونوگرافی یا رادیولوژی تعیین کننده محل سنگ به دقت بر سنگ متمرکز می‌شود. امواج شوکی چندین بار به سمت سنگ فرستاده می‌شود تا سنگ خرد شود. سنگریزه‌ها به راحتی ظرف چند هفته با ادرار از بدن خارج می‌شود. بیمار همان روز عمل مرخص می‌شود و می‌تواند فعالیت‌های معمول را پس از دو تا سه روز مجدداً شروع کند. احتمال دارد یک صافی در اختیار بیمار قرار داده شود تا بتواند سنگ‌های دفع شده را جمع کند. سنگ‌های جمع‌آوری شده برای بررسی به آزمایشگاه فرستاده می‌شود.

اورتروسکوپی (URS)

اورتروسکوپی یک روش جراحی است که برای درمان سنگ کلیه و حالب استفاده می‌شود. در این روش، جراح یک دستگاه تلسکوپ یا دوربین کوچک به نام اورتروسکوپ را وارد مثانه می‌کند، سپس آن را از طریق حالب به کلیه هدایت می‌کند. اورتروسکوپ‌های سخت برای سنگ‌های بخش پایینی حالب و نزدیک به مثانه استفاده می‌شوند، در حالی که اورتروسکوپ منعطف برای درمان سنگ‌های بخش بالایی حالب و کلیه مورد استفاده قرار می‌گیرد. متخصص اورولوژی می‌تواند با استفاده از اورتروسکوپ سنگ را بدون نیاز به برش دید.

این جراحی معمولاً تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود تا بیمار کاملاً راحت باشد. پس از دیدن سنگ، متخصص ممکن است سنگ‌های کوچکتر را با استفاده از وسیله‌ای کوچک مانند بسکت گیرد و خارج کند. اگر سنگ بزرگتر باشد، ممکن است متخصص ابتدا سنگ را با استفاده از لیزر یا دیگر ابزارهای سنگ‌شکن به قطعات ریزتری شکند.

بیمار معمولاً همان روز عمل مرخص می‌شود و می‌تواند فعالیت‌های روزمره خود را پس از دو تا سه روز از سر بگیرد. در صورتی که متخصص اورولوژی استنت تعبیه کرده باشد، استنت معمولاً پس از 4 تا 10 روز خارج می‌شود. در برخی موارد، رشته‌ای در انتهای استنت قرار داده می‌شود تا بیمار بتواند استنت را خود خارج کند، البته قبل از خروج استنت باید از تایید پزشک اطمینان حاصل شود. استفاده طولانی مدت از استنت ممکن است منجر به عفونت و اختلال کارکرد کلیه شود.

نفرولیتوتومی از راه پوست (PCNL)

سنگ‌شکنی از راه پوست (PCNL) بهترین روش برای درمان سنگ کلیه بزرگ است که تحت بیهوشی عمومی انجام می‌شود. جراح ابتدا برشی به بزرگی نیم اینچ را در پشت یا پهلوی بیمار ایجاد می‌کند تا بتواند دستگاه نفروسکوپ (تلسکوپ) سخت را وارد بخش توخالی مرکزی کلیه و محل قرارگیری سنگ کند.

جراح ابزار سنگ‌شکن و مکش سنگریزه‌ها را از راه نفروسکوپ وارد بدن می‌کند. امکان مکش و خارج کردن سنگ‌ها PCNL را به بهترین روش درمان سنگ‌های بزرگ کلیه تبدیل کرده است. پس از PCNL معمولاً لوله‌ای در کلیه قرار داده می‌شود تا ادرار را از بدن خارج کند و در یک کیسه بریزد. به این ترتیب ادرار تخلیه و خونریزی متوقف می‌شود. این لوله شب عمل یا چند روز در بدن باقی می‌ماند. بیمار باید شب عمل را در بیمارستان بستری شود.