دستگاه ادراری به دو بخش فوقانی و تحتانی تقسیم می‌شود. دستگاه ادراری فوقانی تشکیل شده از کلیه‌ها و لوله‌هایی به نام حالب که ادرار را از کلیه‌ها به مثانه منتقل می‌کنند. در هر طرف بدن یک کلیه وجود دارد و هر کلیه حالب خودش را دارد.
دستگاه ادراری تحتانی شامل مثانه و لوله دیگری به نام مجرای ادرار است که ادرار را از مثانه به خارج از بدن منتقل می‌کند. کار دستگاه ادراری حذف مواد زائد از بدن ، تنظیم و برقرار کردن تعادل بین آب و املاح در بدن، و جمع‌آوری و انتقال و دفع ادرار است.
بخش فوقانی دستگاه ادراری
کلیه‌ها
کلیه‌ها یک جفت اندام لوبیا شکل هستند که در نزدیکی کمر و درست زیر قفسه سینه قرار گرفته‌اند. کلیه سمت راست به دلیل موقعیت کبد کمی بالاتر از کلیه سمت چپ قرار گرفته است. در بزرگسالان، به طور متوسط هر کلیه 10 سانتی متر طول، 6 سانتی متر عرض و 3 سانتی متر ضخامت داشته و وزن آن حدود 150 گرم است.
سمت بیرونی کلیه به سمت خارج انحنا دارد، در حالی که سمت داخلی آن به سمت داخل انحنا پیدا کرده ، درست شبیه یک لوبیا. چندین ساختار مهم از طریق سطح داخلی کلیه به آن وارد و از آن خارج می‌شوند ، از جمله لوله حالب، عروق خونی، اعصاب و عروق لنفاوی.
سه لایه کلیه را پوشش داده‌اند، که عبارتند از لایه داخلی، لایه میانی که از جنس چربی است و لایه بیرونی که جنس سختی داشته و از کلیه در برابر آسیب‌دیدگی محافظت می‌کند. زیر این لایه‌ها بخش درونی کلیه قرار گرفته که شامل درون بخش کلیه و برون بخش کلیه می‌شود و کار آن‌ها ساخت ادرار است. خون به کلیه‌ها وارد شده و از طریق ساختارهای کوچکی به نام نفرون تصفیه شده و ادرار ساخته شده و پس از ان این ادرار از طریق لوله‌های حالب به مثانه منتقل می‌شود.
نقش اصلی کلیه‌ها این است که مواد زائد را از خون جدا کرده و بین آب و املاح در بدن تعادل ایجاد کرده و هورمون تولید کنند.
حالب
لوله‌هایی که کلیه‌ها را به مثانه متصل می‌کنند، حالب نام داشته و حدود 30 سانتیمتر طول و 6 میلی متر عرض دارند. این لوله‌ها از پشت و با زاویه‌ای به مثانه وارد می‌شوند که دریچه تشکیل می‌شود که از برگشت ادرار به کلیه‌ها جلوگیری می‌کند. دیواره حالب از سه لایه تشکیل شده است، از جمله یک لایه عضلانی که کمک می‌کند تا حالب منقبض شده و ادراری که از کلیه‌ها خارج شده را به سمت مثانه حرکت دهد.
اختلالات حالب شامل موارد زیر است:
- دوپلیکاسیون حالب: یک بیماری مادرزادی است که در آن یک کلیه دو حالب دارد.
- انسداد محل اتصال حالب به لگنچه کلیه: این اختلال زمانی ایجاد می‌شود که اتصال بین کلیه و حالب مسدود باشد و مانع خروج مثانه از کلیه شود .
- انسداد محل اتصال حالب به مثانه: این اختلال زمانی ایجاد می‌شود که اتصال بین حالب و مثانه مسدود است.
اگر هر کدام از این اختلالات رخ دهد، عبور ادرار مسدود شده و می‌تواند باعث بروز پیلونفریت (التهاب کلیه به علت عفونت)، از دست رفتن عملکرد کلیوی ( نارسایی کلیه)، یا سنگ کلیه شود. درمان ممکن است از طریق قرار دادن یک کاتتر (یک لوله مخصوص) یا یک استنت (وسیله‌ای برای باز نگه داشتن عروق یا مجاری) و یا از طریق عمل جراحی انجام شود. در صورتی که عفونتی وجود داشته باشد، اغلب آنتی‌بیوتیک تجویز می‌شود.
دستگاه ادراری تحتانی
مثانه
مثانه یک اندام عضلانی توخالی است که درست پشت استخوان لگن قرار گرفته است. در مردان، غده پروستات پشت مثانه قرار گرفته، در حالی که در زنان، واژن و رحم پشت مثانه هستند.
دیواره مثانه از سه لایه تشکیل شده است. درونی‌ترین لایه سطح داخلی مثانه را پوشش می‌دهد، لایه میانی، عضله دترسور ( عضله‌ای که ادرار را از بدن خارج می‌کند) را تشکیل می‌هد و خارجی‌ترین لایه دورتا دور مثانه را احاطه کرده است. عضله دترسور از دو نوع عضله مختلف ساخته شده است که باعث می‌شود مثانه منقبض شده و ادرار را از خود خارج کند.
در قسمت پایین مثانه یک منطقه مثلثی شکل وجود دارد است که با نام مثلث مثانه ( ترگون) شناخته می‌شود. ادرار از لوله‌های حالب به بالاترین قسمت ( ضلع) مثلث مثانه وارد شده و از طریق مجرای ادرار در پایین‌ترین قسمت مثلث مثانه از مثانه خارج می‌شود.
گردن مثانه یک امتداد قیفی شکل در پایین مثانه است که به مجرای ادرار متصل می‌شود. گردن مثانه 2-3 سانتی متر طول دارد و یک نوار عضلانی در اطراف مجرای ادراری تشکیل می‌دهد، که با عنوان اسفنکتر داخلی شناخته می‌شود. این اسفنکتر در حالت عادی بسته است تا مانع خروج ادرار از مثانه شود. هنگامی که شخصی تصمیم می‌گیرد ادرار کند، اسفنکتر شل شده و ادرار می‌تواند از مثانه خارج شده و به مجرای ادراری منتقل شود.
یک لایه بیرونی از جنس عضله دور تا دور مثانه را احاطه کرده است. هنگامی که مثانه پر شود، عضلات دیواره مثانه منقبض می‌شوند تا ادرار را به خارج برانند. در حینی که ادرار در حال خروج از بدن است، حجم مثانه کم می‌شود.
دیواره مثانه از لایه‌های زیادی ساخته شده است، از جمله:
- اوروتلیوم یا بافت پوششی انتقالی. این لایه‌ای از سلول‌هایی است که سطح داخلی کلیه‌ها، لوله‌های حالب، مثانه و مجرای ادراری را پوشش می‌دهند. سلول‌های این لایه با نام سلول‌های یوروتلیال یا سلول‌های انتقالی شناخته می‌شوند.
- آستر مخاطی. این لایه نوعی بافت همبند است که روی لایه اوروتلیوم قرار گرفته است.
- لایه عضلانی. این لایه بیرونی است و یک بافت عضلانی ضخیم است که روی آستر مخاطی قرار گرفته است.
- بافت همبند چرب. این لایه قسمت خارجی مثانه را پوشش داده و آن را از سایر اندام‌ها جدا می‌کند.
مجرای ادرار در مردان
مجرای ادرار لوله‌ای است که از انتهای مثانه تا خروجی ادرار، یعنی جایی که ادرار از بدن خارج می‌شود، کشیده شده است. این مجرا در مردان، مسئول انتقال ادرار و اسپرم است. طول متوسط مجرای ادرار در مردان حدود 20 سانتیمتر است و به چهار بخش تقسیم می‌شود.
در قسمت پایین مجرای ادرار، اسفنکتر خارجی قرار گرفته که از دو گروه عضله تشکیل شده است که اطراف مجرای ادراری پیچیده شده‌اند. بخش اول این اسفنکتر از عضلات کف لگن منشاء می‌گیرد و چیزی شبیه به یک زنجیر یا بند در اطراف مجرای ادراری ایجاد می‌كند. این بخش فقط برای جلوگیری از نشت ادرار در هنگام افزایش ناگهانی فشار است، به عنوان مثال، زمانی که شخص سرفه یا عطسه می‌کند و یا چیزی سنگین را بلند می‌کند. بخش دوم اسفنکتر از عضلات داخلی دیواره خود مجرای ادراری شکل گرفته است. این بخش تحمل بیشتری برای انقباض و بسته ماندن را دارد و بنابراین مهمترین سد برای جلوگیری از خروج و نشت ادرار از مثانه در مردان است.
مجرای ادرار در زنان
مجرای ادراری زنان بسیار کوتاهتر از مجرای ادراری مردان است و فقط 4 سانتی متر طول دارد. ادرار از طریق یک سوراخ در مجرای ادرار، که در جلوی واژن قرار دارد، از بدن خارج می‌شود. همانند مردان، زنان نیز یک اسفنکتر خارجی دارند که دارای دو بخش است. بر خلاف مردان، در زنان مهمترین مولفه برای جلوگیری از نشت و خروج ادرار، عضلات کف لگن هستند که در اطراف مجرای ادراری پیچیده شده‌اند. عضله‌ای که در دیواره‌ی مجرای ادراری قرار دارد نیز در مکانیزم اسفنکتر خارجی در زنان نقش دارد.
چه چیزی روند ادرار کردن را کنترل می‌کند ؟
روند ادرار کردن توسط مدار پیچیده‌ای از اعصاب که پیام‌ها را بین مثانه، نخاع و مغز رد و بدل می‌کنند کنترل می‌شود.
گیرنده‌های عصبی درون دیواره مثانه، پر شدن مثانه را حس کرده و این اطلاعات را به مرکز عصبی ادراری که در انتهای نخاع قرار دارد، ارسال می‌کنند. این منطقه، که با عنوان مرکز نخاعی کنترل ادرار شناخته می‌شود، سیگنال‌هایی را که بین مثانه مغز رد و بدل می‌شوند هماهنگ می‌کند.
تا حدود سن 2 تا 4 سالگی، مدار عصبی ساده‌ای در روند ادرار کردن دخیل است. در این سن، سیستم عصبی مرکزی هنوز نابالغ است و بنابراین ادرار کردن یک فرآیند غیر ارادی است که کودک کنترلی روی آن ندارد. زمانی که مثانه پر می‌شود، گیرنده‌های عصبی دیواره مثانه پیامی به مرکز نخاعی کنترل ادرار می‌فرستند. این مرکز نیز به نوبه خود پیامی را به عضله دتروسور ( عضله منقبض کننده مثانه) می‌فرستد و به آن دستور انقباض داده و به اسفنکترها دستور شل و رها شدن می‌دهد. این امر باعث تخلیه مثانه و خروج ادرار از بدن می‌شود.
با بالا رفتن سن، مغز رشد می‌کند، و ما توانایی کنترل این روند را پیدا می‌کنیم که زمان و مکان مناسب برای ادرار کردن را انتخاب کنیم. این کنترل آگاهانه بر روند دفع ادرار مربوط به یک منطقه خاص در مغز است که با مرکز کنترل ادرار در نخاع ارتباط دارد. این ناحیه از مغز، سیگنال‌هایی که از نخاع به مثانه برای شروع دفع ادرار فرستاده می‌شود را متوقف می‌کند. این ناحیه از مغز زمانی که احساس کند که وقت دفع ادرار است و زمان و مکان نیز برای این کار مناسب باشند ، یک “پیام وضعیت امن” می‌فرستد که در نتیجه آن مثانه فعال شده و اسفنکترها شل می‌شوند و ادرار شروع به خروج از بدن می‌کند.
چرخه دفع ادرار
منظور از ادرار کردن، یا دفع ادرار عمل خالی شدن مثانه از ادرار است. این عمل دو مرحله دارد که با عنوان مراحل پر شدن و خالی شدن مثانه شناخته می‌شود.
مرحله پر شدن مثانه
مثانه بسیار ارتجاعی است و طوری طراحی شده که به خوبی برای وظیفه ذخیره‌سازی ادرار مناسب است. مثانه همان طور که پر می‌شود انبساط یافته و دیواره عضلانی‌اش کش می‌آید و نازک می‌شود، و به این شکل می‌تواند مقدار زیادی ادرار را در خود ذخیره کند بدون آن که فشار زیادی را متحمل شود. در طول مرحله پر شدن، مغز انتقال پیام‌های تخلیه را از نخاع به مثانه متوقف می‌کند. هنگامی که حجم مثانه به حدود 200 میلی لیتر برسد، گیرنده‌های حسی دیواره مثانه، سیگنال‌هایی را به نخاع و مغز می‌فرستند. اگر زمان برای ادرار کردن مناسب نباشد، مغز ارسال پیام از نخاع که در شرایط عادی مثانه را فعال می‌کند، مسدود می‌کند.
مرحله خروج ادرار
دفع ادرار نیاز به شل شدن هماهنگ اسفنکتر خارجی و انقباض عضله دترسور مثانه دارد. سیگنال‌های نخاع باعث می‌شوند که عضله دیواره‌ی مجرای ادراری شل شود. پس از آن، عضلات کف لگن نیز شل می‌شوند، که این باعث می‌شود گردن مثانه باز شود. هم زمان، یک پیغام جداگانه به عضله دترسور مثانه فرستاده شده و باعث می‌شود این عضله منقبض شده و در نتیجه ادرار از مثانه به خارج رانده شود و نیز باعث می‌شود که اسفنکتر خارجی باز شده و ادرار از بدن دفع شود. با خالی شدن مثانه و توقف جریان ادرار ، مغز سیگنالی را برای بستن اسفنکتر خارجی ارسال کرده و خروج بیشتر ادرار را متوقف می‌کند. هنگامی که مرحله تخلیه به پایان رسید، مغز مجددا سیگنال‌هایی که از نخاع به مثانه ارسال می‌شوند را مسدود کرده و دوباره مرحله پر شدن مثانه شروع می‌شود.
