عفونت مجاری ادراری (UTIs) شایع‌ترین نوع عفونت باکتریایی است که تا به امروز تشخیص داده شده است و بیش از نیمی از بانوان حداقل یک بار در عمرشان دچار این نوع عفونت می‌شوند. البته روشهای بسیاری برای پیشگیری از عفونت ادراری وجود دارد.
ضرورت پیشگیری از عفونت ادراری
برخی افراد، از جمله گروه‌های زیر بیشتر از دیگران در معرض ابتلا به عفونت‌های ادراری هستند:
- بانوانی که فعالیت جنسی دارند.
- بانوان باردار
- بانوانی که یائسگی را پشت سر گذاشته‌اند.
- بیماران مبتلا به دیابت
- بیماران مبتلا به سنگ کلیه
- اشخاصی که به تازگی از سوند استفاده کرده‌اند.
عفونت مجاری ادراری (UTI)
عفونت ادراری شایع‌ترین عفونتی است که بخشی از دستگاه ادراری را درگیر می‌کند. دستگاه ادراری از کلیه‌ها، مثانه، حالب‌ها (لوله‌های متصل کننده کلیه به مثانه) و میزراه (لوله‌ی متصل کننده مثانه به بیرون) تشکیل می‌شود. عامل عفونت ادراری معمولاً باکتری است. عفونت ادراری هر بخشی از دستگاه ادراری را می‌تواند درگیر کند، اما عموماً در مثانه و یا میزراه (مجاری خروج ادرار) مشاهده می‌شود. عفونت ادراری عارضه‌ای دردناک و آزاردهنده است، اما معمولاً با یک دوره مصرف آنتی بیوتیک درمان می‌شود.
انواع عفونت ادراری
انواع عفونت ادراری عبارت است از:
- سیستیت: التهاب و عفونت مثانه
- اورثریت (Urethritis): عفونت میزراه
- پیلونفریت: عفونت کلیه
- اورتریت (Ureteritis): عفونت حالب
علل عفونت ادراری
وظیفه‌ی دستگاه ادراری این است که پسماندها را به صورت ادرار از بدن خارج کند. کلیه‌ها مانند دستگاه تصفیه عمل می‌کنند و بخشی از پسماندهای بدن، مانند اوره و آمونیاک را از خون جدا می‌کنند. سپس این پسماندها به ادرار تبدیل می‌شود و از طریق حالب به مثانه منتقل می‌شود و از راه میزراه از بدن خارج می‌شود. عفونت ادراری پی‌آمد عفونت کردن بخشی از مجاری ادراری است که عامل آن معمولاً باکتری‌هایی است که در دستگاه گوارش زندگی می‌کنند. این باکتری‌ها غالباً از راه میزراه، برای مثال از سمت مقعد وارد دستگاه ادراری می‌شوند؛ در این حالت باکتری‌های موجود در مدفوع از طریق دستمال توالت به میزراه منتقل می‌شود، برای نمونه اگر یک زن بدن را بعد از دفع از پشت به جلو، نه از جلو به پشت پاک کند، احتمال بروز عفونت ادراری وجود خواهد داشت.
افراد مستعد ابتلا به عفونت ادراری
عفونت ادراری در میان بانوان شایع‌تر از مردان است، چون میزراه در بانوان به مقعد نزدیک‌تر است و همچنین میزراه بانوان کوتاه‌تر از میزراه آقایان است. با این توصیف احتمال وارد شدن باکتری‌ها به دستگاه ادراری بانوان بالاتر است. از هر سه زن یک نفر در طول عمر خود دچار عفونت ادراری می‌شود. خطر ابتلا به عفونت ادراری به موازات بالا رفتن سن هم برای مردان و هم برای زنان بیشتر می‌شود. بانوانی که شرایط زیر را دارند، بیشتر مستعد ابتلا به عفونت ادراری هستند:
- داشتن فعالیت جنسی: رابطه‌ی جنسی میزراه را تحریک می‌کند و در نتیجه باکتری‌ها راحت‌تر می‌توانند در میزراه ملتهب حرکت کنند و وارد مثانه شوند.
- استفاده از دیافراگم برای پیشگیری از بارداری: دیافراگم به مثانه فشار می‌آورد و از تخلیه شدن کامل آن جلوگیری می‌کند.
- تحریک ناشی از اسپرم‌کش‌های استفاده شده روی کاندوم: برخی بانوان در اثر استفاده از اسپرم‌کش دچار تحریک واژن می‌شوند، در نتیجه در برابر عفونت آسیب‌پذیرتر می‌شوند.
- بارداری: تغییرات هورمونی دوران بارداری زنان را در برابر عفونت ادراری آسیب‌پذیرتر می‌کند.
- پشت سر گذاشتن دوران یائسگی: بانوان در دوران یائسگی با کاهش هورمون استروژن مواجه می‌شوند و به همین دلیل بیشتر مستعد ابتلا به عفونت ادراری می‌شوند.
به طور کلی افراد زیر بیشتر در معرض ابتلا به عفونت ادراری هستند:
- اشخاصی که سنگ کلیه دارند یا دچار عارضه‌ی دیگری هستند که باعث انسداد مجاری ادراری شده است.
- بیماران مبتلا به عارضه‌ای که از تخلیه شدن کامل مثانه جلوگیری می‌کند، برای مثال زمانی که پروستات بزرگ می‌شود، به مثانه فشار می‌آورد.
- افرادی که از سوند ادراری استفاده می‌کنند: سوند لوله‌ای است که داخل میزراه گذاشته می‌شود و به مثانه می‌رود؛ سوندگذاری غالباً بعد از جراحی و برای بیمارانی انجام می‌شود که باید مدتی استراحت مطلق داشته باشند.
- بیماران مبتلا به عارضه‌های درگیر کننده مثانه یا کلیه، برای مثال نوزادانی که با مشکلاتی متولد می‌شوند که مانع از جریان یافتن مناسب ادرار در دستگاه ادراری می‌شود.
- بیماران مبتلا به عارضه‌های ضعیف کننده سیستم ایمنی بدن، مانند دیابت
- بیمارانی که تحت درمان‌هایی، از قبیل شیمی درمانی هستند که سیستم ایمنی را ضعیف می‌کند.
- اشخاصی که به تازگی عملی را روی مجاری ادراری انجام داده‌اند.
نوزادان و سالمندان بیشتر مستعد ابتلا به عفونت ادراری هستند.
بزرگ شدن پروستات یکی از عامل‌های خطر عفونت ادراری در مردان است، چون این عارضه بر جریان ادرار اثر می‌گذارد.
علائم عفونت ادراری
علائم شایع عفونت ادراری عبارت است از:
- احساس سوزش هنگام ادرار کردن
- فوریت ادراری: احساس نیاز به تخلیه‌ی فوری ادرار
- تکرار ادرار
- بیمار حس می‌کند که نیاز به تخلیه ادرار دارد، اما نمی‌تواند ادرار کند یا فقط چند قطره ادرار ترشح می‌شود.
- احساس درد سنگین در لگن
- بدبو بودن ادرار
- کدر، خون‌آلود، صورتی یا تیره بودن ادرار
- کمر درد
- احساس کسالت عمومی
- تب
علائم زیر نشان می‌دهد که عفونت کلیه(ها) را نیز درگیر کرده است و بیمار مبتلا به پیلونفریت شده است:
- تب و لرز
- حالت تهوع یا استفراغ
- اسهال
- کمر درد
تشخیص عفونت ادراری
پزشک معاینه بالینی انجام می‌دهد و از بیمار می‌خواهد که علائم را شرح دهد. چنانچه پزشک احتمال ابتلا به عفونت ادراری را بدهد، معمولاً دستور آزمایش ادرار می‌دهد تا مواردی مانند وجود گلبول سفید، گلبول قرمز و نیتریت که علامت عفونت ادراری است، در ادرار بررسی شود. همچنین نمونه ادرار در آزمایشگاه بررسی می‌شود تا مشخص شود که چه نوع باکتری‌ای در ادرار وجود دارد و بهترین آنتی بیوتیک برای درمان این عفونت کدام است. معمولاً برای تشخیص عفونت ادراری نیاز به انجام آزمایش‌های دیگر نیست. البته اگر علائم بعد از درمان پیشنهادی بهتر نشود یا عفونت ادراری عود کند، آزمایش‌های دیگری نیز توصیه می‌شود. انجام آزمایش‌های بیشتر در شرایط زیر ضرورت می‌یابد:
- ابتلا مردان به عفونت ادراری: عفونت ادراری بیماری شایعی در میان مردان نیست، بنابراین باید علت اصلی بروز عفونت مشخص شود.
- وجود خون در ادرار
- بالاتر بودن احتمال بروز عوارض: برای مثال اگر بیمار باردار باشد یا سیستم ایمنی ضعیفی داشته باشد.
آزمایش‌های تکمیلی شامل تکرار آزمایش ادرار یا تصویربرداری از دستگاه ادراری می‌شود.
درمان عفونت ادراری
عفونت ادراری غالباً با آنتی بیوتیک درمان می‌شود. پزشک معمولاً یک دوره آنتی بیوتیک را برای از بین بردن علائم ظرف چند روز تجویز می‌کند. نکته‌ی مهم در درمان با آنتی بیوتیک‌ها کامل کردن دوره‌ی درمان، حتی در صورت کم شدن یا از بین رفتن علائم است. بیماران مبتلا به عفونت کلیه یا افرادی که در معرض خطر بروز عوارض هستند، گاهی اوقات لازم است که در بیمارستان بستری شوند.
پیشگیری از عفونت ادراری
راه های پیشگیری از عفونت ادراری عبارتند از:
راهکارهای خانگی پیشگیری از عفونت ادراری
سودمندی و تاثیرگذاری روشهای زیر در پیشگیری از عفونت کلیه اثبات شده است:
- تمیز کردن بدن از جلو به عقب: بسیار مهم است که بدن را بعد از ادرار کردن یا دفع مدفوع از جلو به عقب پاک کنید. این کار از سرایت کردن باکتری‌ها از ناحیه‌ی مقعد به واژن و میزراه جلوگیری می‌کند.
- ادرار را نگه ندارید و مثانه را دفعات بیشتری تخلیه کنید: مثانه را تقریباً هر دو تا سه ساعت یکبار کاملاً تخلیه کنید تا باکتری‌ها قبل از آن که فرصت عفونی کردن مجاری ادراری را پیدا کنند، از بدن خارج شوند. سعی نکنید ادرار را آنقدر نگه دارید تا مثانه کاملاً پر شود. هر چه ادرار مدت بیشتری در مثانه باقی بماند، احتمال تکثیر شدن باکتری‌ها بیشتر می‌شود.
- بلافاصله بعد از مقاربت ادرار کنید: نزدیکی واژینال اجازه می‌دهد که باکتری‌ها از ناحیه‌ی تناسلی و مقعد وارد مثانه شود. بنابراین ادرار کردن بعد از مقاربت کمک می‌کند تا باکتری‌ها از دستگاه ادراری خارج شود و در نتیجه خطر تکثیر شدن آنها و ابتلا به عفونت ادراری کاهش یابد.
- مایعات فراوان بنوشید: مصرف مایعات، به ویژه آب ادرار را رقیق می‌کند و تعداد دفعات ادرار کردن را افزایش می‌دهد، در نتیجه باکتری‌ها از دستگاه ادراری خارج می‌شود. به علاوه افزایش مصرف آب خطر عود کردن عفونت ادراری را نیز کاهش می‌دهد. در سال 2017 مطالعه‌ای بر روی زنانی انجام شد که روزانه کمتر از یک و نیم لیتر (معادل 6 لیوان) آب می‌نوشیدند و با عفونت ادراری راجعه (عود کردن عفونت بیشتر از سه بار در سال) مواجه بودند. 50 درصد زنان میزان آب مصرفی روزانه را دو برابر کردند، اما بقیه تغییری در مصرف مایعات ایجاد نکردند. بعد از گذشت یک سال بروز عفونت ادراری در زنانی که مصرف مایعات را افزایش داده بودند، به نصف تقلیل یافت و عفونت به طور متوسط 1.6 بار در سال بروز یافت؛ حال آن که گروه کنترل در سال به میزان 3.1 بار دچار عفونت ادراری شده بودند.
- بعد از مقاربت آب بنوشید: علاوه بر این که نوشیدن آب در طول روز مهم است، بعد از نزدیکی نیز باید یک لیوان پر آب بنوشید تا باکتری‌های از دستگاه ادراری خارج شود.
- ناحیه‌ی تناسلی را پاک کنید: این کار باکتری‌ها را کمتر می‌کند و در نتیجه خطر این که باکتری‌ها حین نزدیکی وارد میزراه و مثانه شود، کاهش می‌یابد. علاوه بر تمیز نگه داشتن ناحیه‌ی تناسلی لازم است که این ناحیه را قبل و بعد از آمیزش نیز تمیز کنید.
- از دیافراگم یا اسپرم‌کش استفاده نکنید: اگر مستعد عود کردن عفونت‌های ادراری هستید، باید از روشهای دیگری برای پیشگیری از بارداری استفاده کنید. دیافراگم، اسپرم‌کش و دیگر روشهای ضدبارداری مبتنی بر استفاده از اسپرم‌کش زمینه را برای رشد باکتری‌ها فراهم می‌کند و باکتری‌های خوب موجود در ناحیه‌ی تناسلی را که از دستگاه ادراری در برابر عفونت ادراری محافظت می‌کند، از بین می‌برد.
- از لوبریکانت شخصی استفاده کنید: سایش حین رابطه‌ی جنسی گاهی اوقات باعث تحریک میزراه می‌شود و باکتری‌هایی را وارد دستگاه ادراری می‌کند که باعث عفونت ادراری می‌شود. چنانچه هنگام آمیزش از مقدار کمی لوبریکانت بر پایه‌ی آب استفاده کنید، سایش کمتر می‌شود و خطر عفونت کاهش می‌یابد.
- از فراورده‌های تحریک کننده میزراه استفاده نکنید: اسپری‌های خوشبوکننده‌ی زنانه، پودر و دوش واژینال، مایعات تولید کننده حباب حمام و روغن حمام میزراه و واژن را تحریک می‌کند و در نتیجه احتمال عفونت را افزایش می‌دهد. به علاوه بعضی از این فراورده‌ها فلور واژن را تغییر می‌دهد و منجر به ابتلا به عفونت ادراری می‌شود.
پیشگیری از عفونت ادراری با مصرف دارو
آنتی بیوتیک گاهی اوقات برای پیشگیری از عود کردن عفونت ادراری تجویز می‌شود. به علاوه مصرف انواع دیگری از داروها روش مناسبی برای جلوگیری از عفونت ادراری بانوان در دوران بعد از یائسگی است.
- داروهای پیشگیری کننده (پروفیلاکسی) ضدمیکروبی: چنانچه بیمار دچار عفونت ادراری راجعه باشد، پزشک پیشگیری آنتی میکروبیال، یعنی مصرف آنتی بیوتیک برای پیشگیری از عفونت مجدد را توصیه می‌کند. این پیشگیری دارویی خطر عود کردن عفونت ادراری را به نحو قابل توجهی در زنانی کاهش می‌دهد که در سال گذشته دو بار دچار عفونت ادراری شده‌اند. دوره‌ی مصرف اولیه‌ی داروهای پیشگیری کننده‌ی ضدمیکروبی معمولاً شش ماه است.
- داروهای پیشگیری کننده پس از تماس: چنانچه رابطه‌ی جنسی علت عفونت ادراری راجعه باشد، پزشک مصرف آنتی بیوتیک را برای بعد از آمیزش توصیه می‌کند. داروهای پیشگیری کننده بعد از تماس، با توجه به تکرر رابطه‌ی جنسی، مصرف آنتی بیوتیک را نسبت به زمان داروهای ضدمیکروبی کاهش می‌دهد.
- استروژن برای بعد از یائسگی: مصرف کرم واژینال استروژن یا حلقه‌ی واژینال آزاد کننده‌ی استرادیول روشی موثر برای کاهش دفعات عود کردن عفونت ادراری بعد از یائسگی است. در واقع استروژن واژینال عود کردن عفونت ادراری را به میزان 75 ـ 36 درصد کاهش می‌دهد.
راهکارهای ممکن جلوگیری از عفونت ادراری
اگرچه پژوهش‌‌های مرتبط با روشهای پیشگیری از عفونت ادراری زیر هنوز به پایان نرسیده است، اما نتایج اولیه امیدوارکننده است:
- پروبیوتیک: اثر سویه‌ی پروبیوتیک لاکتوباسیلوس، موجود در فراورده‌های لبنی تخمیر شده، در پیشگیری از عفونت‌های ادراری در محیط آزمایشگاهی به اثبات رسیده است.
- تغییر رژیم غذایی: پژوهش‌ها نشان داده است که ادرار با pH بالا (قلیایی‌تر) و با غلظت بالاتر از متابولیت‌های خاص تولید شده توسط میکروب‌های دستگاه گوارش، مقاومت بیشتری در برابر عفونت ادراری راجعه دارد. یک راه موثر برای بالا بردن خاصیت قلیایی و غلظت متابولیت‌ها رعایت یک رژیم غذایی خاص است. برای مثال مکمل‌های کلسیم pH ادرار را بالا می‌برد. به علاوه مصرف غذاهای سرشار از آنتی اکسیدان‌ها، مانند چای و انواع توت، رشد متابولیت‌ها را تحریک می‌کند.
عوارض عفونت ادراری
عفونت‌های بخش تحتانی دستگاه ادراری، مانند عفونت مثانه (سیستیت) یا عفونت حالب در صورت انجام شدن درمان مناسب، غالباً عوارضی را ایجاد نمی‌کند. با این حال برخی بیماران، به ویژه افراد دارای سیستم ایمنی ضعیف یا مبتلا به عفونت بخش فوقانی دستگاه ادراری با عوارض زیر روبرو می‌شوند:
- نارسایی یا آسیب دائمی کلیه
- ملتهب شدن پروستات در مردان
- تنگ شدن میزراه در مردان که معمولاً نتیجه‌های عفونت‌های مکرر است.
- سپسیس (مسمویت خون): سپسیس عفونتی جدی است که در اثر سرایت کردن عفونت ادراری از کلیه به خون رخ می‌دهد.
