عارضه هیپوگنادیسم مردانه به حالتی گفته می‌شود که بدن به اندازه کافی هورمون تستوسترون، اسپرم یا هر دو ماده را تولید نمی‌کند؛ هورمون تستوسترون نقش مهمی در رشد و نمو عضلات در دوران بلوغ دارد.
هیپوگنادیسم مردانه در برخی بیماران مادرزادی است و برخی در سال‌های بعدی زندگی، غالباً در اثر عفونت یا آسیب‌دیدگی به این عارضه مبتلا می‌شوند. عوارض هیپوگنادیسم و روش درمان آن به علت بروز عارضه و سن بیمار در زمان شروع آن بستگی دارد. بعضی گونه‌های هیپوگنادیسم مردانه را می‌توان به روش جایگزینی تستوسترون درمان کرد.
علت تستسترون پایین
منظور از هیپوگنادیسم مردانه این است که بیضه‌ها هورمون جنسی تستوسترون را به اندازه کافی تولید نمی‌کنند. هیپوگنادیسم به دو نوع اصلی تقسیم‌بندی می‌شود:
- اولیه: این نوع هیپوگنادیسم که نارسایی اولیه بیضه نیز گفته می‌شود، پی‌آمد وجود مشکلی در بیضه‌ها هست.
- ثانویه: هیپوگنادیسم ثانویه نشان دهنده وجود مشکل در غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس، یعنی بخش‌هایی از مغز است که پیام تولید تستوسترون را به بیضه‌ها منتقل می‌کنند. هیپوتالاموس هورمون آزاد کننده گنادوتروپین را تولید می‌کند که به غده هیپوفیز پیام می‌دهد تا هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH) و هورمون لوتئینه کننده (LH) را تولید کند. سپس هورمون لوتئینه کننده پیام تولید تستوسترون را به بیضه‌ها منتقل می‌کند.
هر دو نوع هیپوگنادیسم می‌تواند ارثی یا مادرزادی باشد یا در سال‌های بعدی زندگی در اثر عفونت یا آسیب‌دیدگی ایجاد شود. هیپوگنادیسم اولیه و ثانویه گاهی اوقات هم‌زمان با هم بروز می‌یابند.
هیپوگنادیسم اولیه
علل شایع هیپوگنادیسم اولیه عبارت است از:
- سندرم کلاین‌فلتر: این عارضه پی‌آمد نوعی ناهنجاری مادرزادی در کروموزوم‌های جنسی، X و Y است. مردان معمولاً یک کروموزوم X و یک کروموزوم Y دارند. اما مردانی که به سندرم کلاین‌فلتر مبتلا هستند، علاوه بر یک کروموزوم Y، دو یا چند کروموزوم X دارند. کروموزوم Y حاوی ماده‌ای ژنتیکی است که جنسیت نوزاد و رشد مرتبط با آن را تعیین می‌کند. وجود تعداد کرومزوم‌های X بیشتر که در سندرم کلاین‌فلتر رخ می‌دهد، منجر به رشد غیرعادی بیضه‌ها می‌شود که به نوبه خود تولید مقدار کم تستوسترون را به دنبال دارد.
- بیضه‌های پایین نیامده: بیضه‌ها قبل از تولد داخل شکم ایجاد می‌شوند و به روشی طبیعی پایین می‌آیند تا در محل دائمی خود درون اسکروتوم یا کیسه بیضه قرار بگیرند. گاهی اوقات یک یا هر دو بیضه در زمان تولد پایین نیامده است. این عارضه غالباً خودبه خود ظرف چند سال اصلاح می‌شود. اما اگر این ناهنجاری در سن پایین اصلاح نشود، منجر به نقص عملکرد بیضه‌ها می‌شود و در نتیجه تولید تستوسترون کاهش می‌یابد.
- ارکیت اوریونی: عفونت اوریونی که بیضه‌ها را نیز درگیر کند و در دوران نوجوانی یا بزرگسالی رخ دهد، می‌تواند به بیضه‌ها آسیب بزند و عملکرد بیضه‌ها و تولید تستوتسرون را مختل کند.
- هموکروماتوز: غلظت بسیار بالای آهن در خون باعث نارسایی بیضه و اختلال در عملکرد غده هیپوفیز می‌شود و تولید تستوسترون را مختل می‌کند.
- آسیب دیدن بیضه‌ها: بیضه‌ها به دلیل قرار گرفتن بیرون از شکم، مستعد آسیب‌دیدگی هستند. آسیب دیدن بیضه‌هایی که به طور عادی در حال رشد هستند، باعث ابتلا به هیپوگنادیسم می‌شود. آسیب دیدن یک بیضه ممکن است تولید کلی تستوسترون را مختل نکند.
- درمان سرطان: شیمی درمانی یا پرتودرمانی که برای درمان سرطان انجام می‌شود، می‌تواند تولید اسپرم و تستوسترون را مختل کند. عوارض هر دو درمان موقتی است، اما ممکن است ناباروری دائمی را در پی داشته باشد. هرچند بسیاری از آقایان قدرت باروری خود را چند ماه بعد از درمان به دست می‌آورند، بااین حال به بیماران توصیه می‌شود که اسپرم‌هایشان را قبل از شروع درمان سرطان ذخیره کنند.
هیپوگنادیسم ثانویه
بیضه‌ها در هیپوگنادیسم ثانویه در حالت نرمال قرار دارند، اما به دلیل مشکلات مربوط به هیپوفیز یا هیپوتالاموس عملکرد عادی ندارند. عارضه‌های زیر منجر به ابتلا به هیپوگنادیسم ثانویه می‌شوند:
- سندرم کالمن: هیپوتالاموس ناحیه‌ای از مغز است که ترشح هورمون‌های هیپوفیز را کنترل می‌کند، رشد غیرعادی هیپوتالاموس عامل ابتلا به سندرم کالمن است. این ناهنجاری توانایی بویایی (آنوسمی یا از دست دادن حس بویایی) را مختل می‌کند و منجر به کوررنگی قرمز ـ سبز می‌شود.
- اختلال‌های هیپوفیز: ناهنجاری غده هیپوفیز ترشح هورمون‌ها از غده هیپوفیز به بیضه‌ها را مختل می‌کند و بر تولید تستوسترون اثر می‌گذارد. وجود تومور در هیپوفیز یا دیگر نقاط مغز در نزدیکی هیپوفیز باعث کمبود هورمون تستوسترون یا هورمون‌های دیگر می‌شود. به علاوه روشهای درمان تومور مغزی، از قبیل جراحی یا پرتودرمانی نیز بر غده هیپوفیز اثر می‌گذارد و منجر به ابتلا به هیپوگنادیسم می‌شود.
- بیماری التهابی: بیماری‌های التهابی خاصی مانند سارکوئیدوز، هیستیوسیتوز و سل غده هیپوفیز و هیپوتالاموس را درگیر می‌کنند و تولید تستوسترون را مختل می‌کنند.
- HIV/ ایدز: HIV/AIDS به دلیل اثر گذاشتن بر هیپوتالاموس، هیپوفیز و بیضه‌ها باعث کاهش میزان تستوسترون می‌شوند.
- دارو: مصرف بعضی داروها مانند داروهای مسکن مخدر و بعضی هورمون‌ها تولید تستوسترون را مختل می‌کند.
- چاقی: اضافه وزن بیش از حد در هر سنی می‌تواند عامل ابتلا به هیپوگنادیسم باشد.
- بالا رفتن سن: هرچه سن بالاتر می‌رود، تولید تستوسترون با روند تدریجی آهسته‌ای کاهش می‌یابد. سرعت کاهش تولید تستوسترون در تمام آقایان یکسان نیست.
عامل‌های خطر
عامل‌های خطر هیپوگنادیسم به شرح زیر است:
- HIV/ ایدز
- سابقه انجام شیمی درمانی یا پرتودرمانی
- بالا رفتن سن
- چاقی
- سوءتغذیه
هیپوگنادیسم گاهی ارثی است. چنانچه سابقه وجود عامل‌های خطر فوق در خانواده‌تان وجود دارد، با پزشک مشورت کنید.
عوارض
چنانچه هیپوگنادیسم درمان نشود، بیمار بسته به این که در چه زمانی ـ در دوران رشد جنینی، بلوغ یا بزرگسالی ـ دچارعارضه شده باشد، با عوارض مختلفی مواجه می‌شود.
عوارض هیپوگنادیسم عبارت است از:
- غیرعادی شدن اندام‌های تناسلی
- بزرگ شدن سینه (ژنیکوماستی)
- ناباروری
- اختلال نعوظ
- پوکی استخوان
- شکل‌گیری تصویری نامناسب از خود
علائم
هیپوگنادیسم ممکن است در دوران رشد جنین، قبل از بلوغ یا در دوران بزرگسالی شروع شود. نشانه‌ها و علائم هیپوگنادیسم به زمان بروز عارضه بستگی دارد.
رشد جنین
چنانچه بدن هورمون تستوسترون کافی را در دوران رشد جنین تولید نکند، ممکن است رشد اندام‌های جنسی خارجی مختل شود. با توجه به زمان بروز هیپوگنادیسم و مقدار تستوسترون موجود ممکن است کودکی که به لحاظ ژنتیکی مذکر است، با مشکلات زیر متولد شود:
- اندام‌های تناسلی زنانه
- دستگاه تناسلی مبهم: اندام‌های تناسلی که نه جنسیت زنانه و نه جنسیت مردانه واضح دارد.
- به اندازه کافی رشد نکردن اندام‌های تناسلی مردانه
بلوغ
هیپوگنادیسم مردانه می‌تواند بلوغ را به تاخیر بیندازد یا منجر به رشد ناقص یا غیرعادی شود. هیپوگنادیسم فرآیندهای زیر را مختل می‌کند:
- رشد توده عضلانی
- بم شدن صدا
- رشد موهای صورت و بدن
- رشد آلت و بیضه‌ها
همچنین ابتلا به هیپوگنادیسم در دوران بلوغ عوارض زیر را به دنبال دارد:
- رشد بیش از حد بازوها و پاها نسبت به بالاتنه
- رشد بافت سینه (ژنیکوماستی یا بزرگ شدن سینه آقایان)
بزرگسالی
چنانچه آقایان در دوران بزرگسالی به هیپوگنادیسم مبتلا شوند، ویژگی‌های جسمی مردانه‌شان تغییر می‌کند و عملکرد تناسلی عادیشان مختل می‌شود. نشانه‌ها و علائم اولیه هیپوگنادیسم در بزرگسالی به شرح زیر است:
- کاهش میل جنسی
- کاهش انرژی
- افسردگی
مردان مبتلا به هیپوگنادیسم به مرور زمان با مشکلات زیر مواجه می‌شوند:
- اختلال در نعوظ
- ناباروری
- کاهش رشد موهای صورت و بدن
- کاهش توده عضلانی
- بزرگ شدن سینه
- کاهش تراکم استخوان (پوکی استخوان)
هیپوگنادیسم شدید می‌تواند تغییرات روانی و هیجانی را نیز به دنبال داشته باشد. برخی مردان در پی کاهش تستوسترون با علائمی مشابه علائم یائسگی در زنان روبه‌رو می‌شوند؛ این علائم به شرح زیر است:
- دشواری در تمرکز کردن
- گرگرفتگی
زمان مراجعه به پزشک
چنانچه با علائم هیپوگنادیسم مردانه مواجه شدید به پزشک مراجعه کنید. یافتن علت هیپوگنادیسم نخستین گام مهم برای برخورداری از درمان مناسب است.
تشخیص
تشخیص دادن زودهنگام هیپوگنادیسم در پسران از بروز مشکلات ناشی از بلوغ دیررس جلوگیری می‌کند. تشخیص و درمان زودهنگام هیپوگنادیسم در مردان به پیشگیری از پوکی استخوان و دیگر عارضه‌های مرتبط کمک می‌کند.
پزشک معاینه بالینی را انجام می‌دهد و بررسی می‌کند که آیا رشد جنسی، از قبیل موهای شرمگاهی، توده عضلانی و اندازه بیضه‌ها، با سن مطابقت دارد یا خیر.
همچنین اگر نشانه‌ها یا علائم هیپوگنادیسم در بیمار مشاهده شود، آزمایش خون برای اندازه‌گیری میزان تستوسترون انجام می‌شود. چون میزان تستوسترون متغیر است و معمولاً صبح‌ها در بالاترین حد است، نمونه خون معمولاً صبح زود، قبل از ساعت 10 صبح و احتمالاً در چند روز گرفته می‌شود.
چنانچه نتایج آزمایش خون بیانگر پایین بودن میزان تستوسترون باشد، آزمایش‌های زیر به این منظور انجام می‌شود تا مشخص شود که آیا علت این کمبود اختلال بیضه است یا ناهنجاری هیپوفیز:
- آزمایش هورمون‌ها
- آزمایش مایع منی
- تصویربرداری از غده هیپوفیز
- بررسی‌های ژنتیک
- نمونه‌برداری از بیضه
راه های درمان هیپوگنادیسم (تستسترون پایین) بزرگسالان
هیپوگنادیسم مردانه معمولاً با جایگزینی تستوسترون شروع می‌شود تا میزان هورمون تستوسترون به حد عادی برگردد. تستوسترون می‌تواند با نشانه‌ها و علائم هیپوگنادیسم، از قبیل کاهش میل جنسی، کاهش انرژی، کم شدن موهای صورت و بدن، تحلیل توده عضلانی و کاهش تراکم استخوان مقابله کند.
مزایای درمان جایگزینی تستوسترون برای آقایان مسن‌تری که تستوسترون پایین دارند و در اثر بالا رفتن سن با نشانه‌ها و علائم هیپوگنادیسم روبه‌رو می‌شوند، وضوح کمتری دارد.
در دوران مصرف تستوسترون لازم است که پزشک معالج تاثیرگذاری درمان و بروز عوارض جانبی را تحت نظر داشته باشد؛ به همین دلیل به بیماران توصیه می‌شود که در نخستین سال درمان چند بار و پس از آن سالی یک بار به پزشک معالجشان مراجعه کنند.
انواع درمان جایگزینی هورمون
داروهای خوراکی تستوسترون برای درمان هیپوگنادیسم به کار برده نمی‌شود، چون این داروها می‌توانند مشکلات کبدی جدی ایجاد کنند. به علاوه این داروها میزان تستوسترون را در حد پایدار نگه نمی‌دارند.
سازمان غذا و دارو (FDA) به تازگی نوعی داروی خوراکی را برای جایگزینی هورمون تستوسترون تایید کرده است، این دارو تستوسترون آندکانوات (جاتنزو) نام دارد که سیستم لنفاوی آن را جذب می‌کند. مصرف این دارو مشکلات کبدی ناشی از مصرف دیگر گونه‌های خوراکی تستوسترون را به دنبال ندارد.
گونه‌های دیگری از داروهای جایگزین تستوسترون با توجه به راحتی بیمار، هزینه و پوشش بیمه توصیه می‌شود که در ادامه آنها را معرفی می‌کنیم.
ژل
ژل‌ها و محلول‌های مختلفی وجود دارد که روشهای استعمال آنها با هم متفاوت است. داروی جایگزین تستوسترون با توجه به برند دارو روی پوست بالای بازو یا شانه (اندروژل، تستیم، ووژلکسو) یا روی بخش داخلی و جلوی ران (فورتستا) استعمال می‌شود.
بدن تستسترون را از راه پوست جذب می‌کند. بنابراین بعد از استعمال ژل تا چند ساعت حمام نروید تا ژل جذب شود.
عوارض جانبی مصرف ژل تستسترون شامل تحریک پوست می‌شود، همچنین ممکن است دارو به فرد دیگری منتقل شود. تا زمانی که ژل کاملاً خشک نشده است، از تماس مستقیم پوستی خودداری کنید یا ناحیه را پس از استعمال دارو بپوشانید.
آمپول
تستسترون سایپیونات (Depo-Testosterone) و تستسترون انانتات در عضله یا زیر پوست تزریق می‌شود. علائم بسته به زمانبندی تزریق‌ها بین نوبت‌های تزریق کاهش می‌یابد.
روش تزریق دارو به بیمار یا اعضای خانواده‌اش آموزش داده می‌شود. اگر تزریق برای بیمار سخت باشد، پرستار می‌تواند آمپول را تزریق کند.
تستوسترون آندکانوات (Aveed) به صورت تزریق درون عضلانی عمیق، معمولاً هر ده هفته یکبار دریافت می‌شود. این تزریق باید در مطب پزشک انجام شود و ممکن است عوارض جدی به دنبال داشته باشد.
پچ
پچ حاوی تستسترون (Androderm) هر شب روی ران یا بالاتنه زده می‌شود. واکنش پوستی شدید یکی از عوارض استفاده از پچ است.
لثه و گونه (حفره دهان)
داروی جایگزین تستسترون لثه و گونه، ماده خمیر مانند کوچکی است که تستسترون را از طریق فرورفتگی طبیعی که بالای دندان‌های فک بالا قرار دارد، تحویل می‌دهد ـ این فرورفتگی در محل اتصال لثه به لب بالا قرار دارد.
این فرآورده که باید سه بار در روز مصرف شود، به خط لثه می‌چسبد و اجازه می‌دهد که تستسترون جذب جریان خون شود. مصرف این دارو ممکن است باعث تحریک لثه شود.
بینی
این نوع ژل تستسترون (Natesto) را می‌توان داخل سوراخ‌های بینی زد تا به این ترتیب خطر منتقل شدن دارو به اطرافیان از راه تماس پوستی کمتر شود. ژل تستسترون باید سه بار در روز، در هر بار دو مرتبه در هر سوراخ بینی زده شود، این شیوه مصرف برای برخی بیماران دشوارتر از روشهای دیگر است.
قرص قابل کاشت
قرص‌های قابل کاشت حاوی تستسترون (Testopel) هر سه تا شش ماه یکبار طی عمل جراحی زیر پوست قرار داده می‌شود. برای انجام این عمل لازم است که برشی روی پوست ایجاد شود.
درمان با تستسترون با خطرات متعددی همراه است که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش تولید گلبول‌های قرمز
- جوش و آکنه
- بزرگ شدن سینه
- اختلالات خواب
- بزرگ شدن پروستات
- کاهش تولید اسپرم
درمان ناباروری ناشی از هیپوگنادیسم
چنانچه مشکل مربوط به هیپوفیز علت ابتلا به هیپوگنادیسم باشد، هورمون‌های هیپوفیز به منظور تحریک تولید اسپرم و بازیابی باروری برای بیمار تجویز می‌شود. برای درمان تومور هیپوفیز از جراحی، دارو، پرتودرمانی یا جایگزینی هورمون‌های دیگر استفاده می‌شود.
غالباً هیچ درمان موثری برای بازیابی باروری مردان مبتلا به هیپوگنادیسم اولیه وجود ندارد، بااین حال تکنولوژی کمک باروری می‌تواند به این گروه از بیماران کمک کند. تکنولوژی کمک باروری تکنیک‌های مختلفی را پوشش می‌دهد که به منظور کمک به بچه‌دار شدن زوج‌های نابارور طراحی شده است.
درمان پسران مبتلا به هیپوگنادیسم
درمان بلوغ دیررس به علت اصلی بروز مشکل بستگی دارد. مکمل تستسترون برای یک دوره سه تا شش ماهه به منظور تحریک بلوغ و ایجاد ویژگی‌های جنسی ثانویه، از قبیل افزایش توده عضلانی، رشد ریش و موی صورت و رشد آلت، به بیمار تزریق می‌شود.
